Groenten die zichzelf uit zaaien, een succesverhaal
Niks zo frustrerend voor een tuinier als groenten zaaien zonder dat je nadien plantjes ziet verschijnen. Breek je hoofd niet langer over welke reden dan ook het zaad niet op komt. Laat je planten zichzelf uitzaaien. Het heeft best wat voordelen. Je kan niet meer vergeten zaaien, moeilijke gevallen zoals pastinaak worden de makkelijkste groenten in je tuin en je hebt altijd planten en oogst in overvloed. Hoe doe je het? Gewoon een paar planten laten staan en het gaat vanzelf...
Waarom kiemen sommige groenten zo moeilijk?
Pastinaak is een bijzonder lekkere groente maar best koppig. Eigenlijk is de teelt supermakkelijk, tenminste eens de plantjes boven staan. Zaaien van pastinaak, dat is het moeilijkste stuk van het verhaal en het durft eerlijk gezegd wel eens tegenvallen. Het ene jaar zaai je één keer en komt nagenoeg ieder zaadje uit. Het volgende jaar zaai je twee, drie keer om in het beste geval een tiental pastinaken te kunnen oogsten. Hoe komt het nu eigenlijk dat die groente zo wispelturig kiemt?
Ik zou het hier kunnen hebben over de korte kiemkracht van sommige groenten zoals pastinaak en schorseneer. Over dormantie en allerlei ander jargon. Theorie zorgt niet voor pastinaak op je bord. In plaats van op zoek te gaan naar een verklaring voor de onvoorspelbare kieming van sommige moestuinplanten heb ik het liever over oplossingen. Laten we het simpel houden. Laat de wat moeilijkere groenten gewoon zichzelf uitzaaien in je tuin. Succes is gegarandeerd op die manier, zelfs met de koppigste groenten.
Zelf uitgezaaide planten zijn altijd de gezondste
Planten die zichzelf uitzaaien komen boven op de raarste plaatsten in de tuin en kunnen tegen zowat alles. Op de foto zie je een plant van nine star perennial die ontkiemde op de plaats waar ik vaak zelf geteeld zaad in de wind wan (Bij het wannen giet je zaad bijvoorbeeld van één potje in het andere. Zaad is zwaarder dan het kaf waardoor het kaf weg waait en het geschoonde zaad terug in je potje valt). Nu zou je denken dat planten het niet leuk vinden als je er zowat alle dagen tegenaan loopt. Niets er van. De kool is koppig en groeit lustig door. Het paadje gebruiken we alle dagen, zelfs met de kruiwagen rijden we er frequent langs. Er worden takken over gesleept als we snoeien, maakt allemaal niets uit. Probeer maar eens alle dagen langs een koolplant in een groenteborder te lopen. Die plant zal dat waarschijnlijk niet in dank afnemen.
Foto: links: zaad wannen; midden: zich zelf uitgezaaide nine star perennial rechts: pastinaak die spontaan opkomt vlak naast ons tuinpad.
De kool uit dit voorbeeld is helemaal geen uitzondering. Zelf uitgezaaide groenten trekken vaak veel beter hun plan dan de groenten die je zelf gezaaid of geplant hebt. Ze weten precies wanneer ze best opkomen, hebben geen tussenkomst van de tuinier nodig en leveren op het einde van het seizoen een rijke oogst op.
Er zijn nog wel wat voordelen van zichzelf uitzaaiende groenten:
- de algemene sierlijkheid van je tuin neemt toe. Vele bloeiende groenten zijn mooi om zien. Denk maar aan prei, koolgewassen, pastinaak, dille, ...
- Als je je groenten aan zelfuitzaai laat doen is het makkelijker om teeltcombinaties en polyculturen aan te leggen want de tuin doet zelf de suggesties met welke planten ze samen wil gaan groeien
- je hoeft slechts éénmalig zaden aan te kopen. Daarna zaaien de planten zichzelf uit zonder dat je de zaden zelfs hoeft te schonen of in te pakken
zaden komen uit in de optimale periode
- verrassingen: door bijzondere (terug)kruisingen oogst je worteltjes in een andere kleur of een boerenkool met een heel andere kleur dan degenen die je ooit gezaaid had,...
- Je hebt altijd zaden en plantjes om uit te delen
- Bloeiende groentegewassen ondersteunen het tuinecosysteem. Zo trekken ze bijvoorbeeld heel wat bestuivende insecten aan.
Foto: close - up van een zichzelf uitgezaaide wortelplant. Aan de voet van deze plant kan ik volgend jaar veel worteltjes oogsten.
Foto: Ui-achtigen zoals prei hebben vaak heel mooie bloemen die niet moeten onder doen voor zogenaamde "sierplanten".
Werkt zelfuitzaai voor alle soorten groenten en fruit?
Zelfuitzaai werkt voor bijzonder veel moestuinplanten. Peterselie, kolen, sla ja zelfs aardappelen zaaien zich makkelijk uit.
Natuurlijk zijn er altijd uitzonderingen op de regel. Dan gaat het vooral over planten die oorspronkelijk afkomstig zijn uit warmere gebieden. Tomaat bijvoorbeeld die zaait zichzelf wel uit maar de oogst van die zelf uitgezaaide tomaten valt dikwijls nogal aan de late kant. Vroege tomatensoorten kan je tijdig oogsten, late zelf uitgezaaide tomaten oogsten dat is niet zo simpel. Toch zijn er ook zuiderse planten die het toch klaarspelen om zich uit te zaaien. Zoals tomatillo bijvoorbeeld.
Foto: Slaplantjes van het ras Babel verschijnen ieder jaar spontaan in de tuin omdat ze zich zelf uitzaaien.
Zelfuitzaai in onze tuinWelke groenten laten wij ieder jaar aan zelfuitzaai doen in onze tuin? Pastinaak, peterselie, zonnebloem, melde, winterpostelein, eetbare chrysant, dille, koriander, sla die laten we ieder jaar zichzelf uitzaaien. We hoeven ze dan ook nooit meer te zaaien. Koolachtigen zoals rucola, boerenkool... dat is een ander verhaal als je ze raszuiver wil houden. Heel wat soorten kolen bloeien in het voorjaar op hetzelfde moment. Voor die gewassen combineren we zelfuitzaai op een losse manier met zaadteelt. Ieder jaar laat ik daarom maar één koolsoort in bloei komen. Een stuk van het zaad oogst ik, een deel blijft aan de plant om zichzelf uit te zaaien. Het geoogste zaad kan ik dan gebruiken in de jaren dat ik niet aan zaadteelt van dat koolgewas doe. Zelfuitzaai gebruiken we dus voor veel gewassen maar niet voor ieder gewas ieder jaar. |
Zelfuitzaaiende groenten zijn alleen maar rozegeur en maneschijn...of toch niet?
Wees gerust, zelfuitzaai kent meer voor- dan nadelen. Ik zou zelfs het woord nadelen niet in de mond willen nemen. Ik heb het liever over een paar aandachtspunten uit mijn ervaringen met zichzelf uitzaaiende groenten.
Een groot deel van het succesverhaal van zelfuitzaai is uitbundigheid. Heel soms zijn zelfuitzaaiende gewassen iets te vrijgevig. Als de zelfuitzaaiers net iets te goed kiemen kan je andere tuiniers blij maken met plantjes die je teveel hebt. Heb je echt planten teveel dan kan je altijd nog de schoffel nemen.
Als je een ras zuiver wil houden zorg je er voor dat de planten waarvan je zaden wil oogsten enkel bestoven worden door planten van hetzelfde ras. Als je je groenten zichzelf laat uitzaaien wordt het soms iets moeilijker om die zuiverheid te bewaren. Verschillende rassen die tegelijkertijd in bloei staan kunnen elkaar bestuiven. Dat levert verrassingen op. Ik denk daarbij aan worteltjes. Na een paar generaties vrije uitzaai kan het zijn dat niet al je worteltjes mooi dik oranje zijn. Af en toe zit er eens een wat magerder exemplaar met meer vezels tussen of is de kleur geel of wit ipv oranje. Zelf neem ik dat er gerust bij.
Met zelfuitzaai van pompoenen heb ik ieder jaar bijzonder goede resultaten. Pompoenen die je zelf in de tuin zaait, die durven wel eens belaagd worden door slakken. Pompoenen die zichzelf uitzaaien die halen het vlot.
Wij composteren zowat alles in de kippenren. Daar komen dus ook de pompoenzaden terecht. In het verleden gingen er de zaden van zowel de pompoenen die we lekker vinden in alsook van soorten waar we minder tevreden van zijn. We hebben geleerd om het zaad van die minder goede soorten niet meer in de kippenren te gooien want anders heb je volgend jaar opnieuw pompoenplanten staan die minder smakelijke pompoenen voort brengen (Een deel van de planten kruisen weliswaar met andere soorten maar voor een groot deel krijg je planten terug met dezelfde eigenschappen). Smaak en bewaarbaarheid zijn voor ons twee belangrijke criteria als het over pompoenen gaat. Voldoen de geteste rassen niet dan is het tijd voor andere die beter voldoen.
Foto: Pompoenen zaaien zich ieder jaar uitbundig uit in onze tuin.
Laat je je groenten zichzelf uitzaaien, dan vergt dat een lossere flexibelere manier van tuinieren. Planten die je hun ding laat doen kiezen zelf wanneer en waar ze in de tuin verschijnen. Dat wil niet zeggen dat je nooit ingrijpt natuurlijk. Komen plantjes niet uit waar je ze hebben wil dan is het handig om weten dat je echt zo wat alles verplanten. Pastinaak, worteltjes, rode biet, enz... Het kan allemaal als je er maar voor zorgt dat ze niet te groot zijn als je ze verplant en ze over voldoende water beschikken om in te wortelen. Verplanten bij regenweer is ideaal.
Aan de slag met zelfuitzaai
Zelfuitzaai vergt in principe geen tussenkomst van de tuinier. De planten bloeien, zetten zaad en zaaien zichzelf uit. Al wat de tuinier hoeft te doen is af en toe eens bijsturen en oogsten. Dat laatste natuurlijk met mate. Wil je de zelfuitzaai-cyclus in je tuin in stand houden dan moeten er uiteraard wel wat planten in de tuin blijven staan die zichzelf kunnen gaan uitzaaien.
Wees niet te gierig met wat je laat staan. Inderdaad je kan de allerkleinste prei in je tuin laten staan om zaad te vormen en al de grotere prei weg oogsten. De kleine prei zal zeker en vast zaad vormen dat vlot uitkomt maar onbewust ben je aan het selecteren op eigenschappen die je niet wil. Beter is het om planten te laten staan met eigenschappen die je wel wil. Dat is goed voor de zaadkwaliteit.
Bespaar zeker ook niet teveel op het aantal groenteplanten dat je in bloei laat komen. Je pastinaak zal zaad dragen als je bijvoorbeeld drie bloeiende planten laat staan. Als je dat jaar na jaar na jaar doet zorg je voor een verzwakking in het genetisch materiaal. Laat je een stuk of tien planten laten staan die onderling vrij kunnen kruisen dan is dat heel wat beter voor het genetische fundament van de toekomstige generaties zelfuitgezaaide groenten in je tuin.
Geen plaats om groenteplanten in je tuin in bloei te laten komen? Inderdaad groenten die in bloei staan zijn vrij volumineus. Misschien kan je het plaatsprobleem tekkelen door je zaaddragende planten in je sierborders te telen. Want zeg nu zelf, bloeiende groenten zijn toch best mooi. Een bloeiende prei ziet er weinig anders uit dan een sierui. Planten die je zaad wil laten vormen kan je gerust verplanten naar een andere border. Wil je zaad telen van pastinaak of wortel? Selecteer dan na de oogst een tiental mooie wortels of pastinaken uit en stop ze in het voorjaar opnieuw in de grond. Een paar maand later kan je er zaden van gaan oogsten. Heel wat groenten kan je zo verplanten en opnieuw planten na het rooien. Zelfs gerooide koolstronken waarvan je de kool afgesneden hebt kan je opnieuw planten. Uit de koolstronken zullen in het voorjaar bloemstengels tevoorschijn komen nog genoeg zaad produceren.
Foto: Rode biet en pastinaak bloeien broederlijk naast elkaar in één van onze sierlijke borders.
Hoe ga je van start met zelfuitzaai? Wellicht de belangrijkste tip van allemaal. Hou al rekening met zelfuitzaai vanaf het moment dat je rassen kiest. Vertrek niet met hybriden maar ga voor zaadvaste rassen! De nakomelingen van zaadvaste rassen die zullen nagenoeg dezelfde eigenschappen hebben dan de planten die zichzelf uitzaaiden. Vertrek je met hybriden dan zal het resultaat veelal bedroevend zijn.
De wu wei eetbare tuin
In tuinboeken gaat het vaak over vermijden dat planten in zaad komen, met name de minder gewenste “onkruiden”. Kies zelf je spontaan verschijnende planten aka onkruid in de tuin door de bodemzadenbank op te vullen met zaden van planten die je graag eet.
Al wat je moet doen om aan de slag te gaan met zelfuitzaai....is niets doen. Masanobu Fukuoka had het in de klassieker “One straw revolution” over zijn wu wei tuin. Een groentetuin waar je nooit in hoeft te werken. Zelfuitzaai van groenten stond in zijn tuiniermethode centraal. Maak het jezelf makkelijk. Experimenteer er zelf ook eens mee.