Eten uit de vijver, leren met vallen en opstaan (Deel 2)

Er gaapt altijd een kloof tussen theorie en realiteit. Dat was met de aanleg van onze eetbare vijver niet anders. Een eetbare vijver aanleggen is een proces van "trial and error". Vallen, opstaan en vooral doorgaan. Zo leer je het meest. De belangrijkste praktische lessen die wij leerden de afgelopen jaren. Eetbare waterplanten uit testen in ons klimaat is een proces van jaren en vis onder controle houden is moeilijker dan het lijkt.

Designprincipe: Inzetten op diversiteit

Waarom het onszelf moeilijk maken met aquaponics waarbij water over en weer gepompt moet worden tussen groentebedden en de vijver als je eetbare planten direct in het water kan kweken? Inzetten op diversiteit dus in plaats van ingewikkeld te doen dat was de insteek bij het selecteren van de vijverbeplanting. Dat was onze insteek tijdens het designproces.

Leuk om dat zo te beslissen maar… zowat de enige gecultiveerde waterplant uit onze contreien is waterkers. In de tropen en subtropen worden veel meer waterplanten gekweekt. Denk maar aan waterspinazie bijvoorbeeld of Taro en rijst die in Azië in geïntegreerde water-landbouwsystemen gekweekt worden.

Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat informatie over eetbare waterplanten dan ook vooral uit de warmere delen van de wereld komt. In onze contreien eetbare waterplanten kweken is vooral veel experimenteren want voorbeelden van eetbare vijvers zijn er amper.

Design versus realiteit:

We oogsten te weinig

Tot hiertoe staat het oogsten van voedsel uit de vijver op een laag pitje.

Een beetje onze eigen fout. Een mens eet tenslotte maar drie maaltijden per dag. We testen ieder jaar zoveel verschillende gewassen en recepten uit dat er wel eens iets vergeten word om te proeven. Dat is het geval met de eetbare vijverplanten want we testen niet alleen gekende cultuurgewassen maar ook minder gekende planten of planten waar van niet algemeen geweten is dat ze eetbaar zijn.

Het oogsten word vaak uitgesteld omdat de planten niet altijd makkelijk te oogsten zijn. Drijfplanten zoals eendenkroos en Azolla hoef je maar van het water te scheppen. Andere planten zoals snoekkruid en kalmoes bevinden zich in het midden van de vijver wat het oogsten al wat moeilijker maakt.

Oeverplanten eten we meer want die zijn een pak makkelijker te oogsten. De randen van de vijver zijn beplant met heel wat kruiden zoals vrouwenmantel, bergamot, watermunt, Oost-Indische kers, Hosta, indianenrabarber, bieslook en Vietnamese koriander. Al die planten gedijen goed in de nabijheid van water en een vijver die periodisch over loopt. Een overloop heeft de vijver niet. Alle overtollig water komt gewoon via de oevers in de tuin terecht.

Foto: De oever kan je de eerste jaren, wanneer de meerjarige planten nog klein zijn, gebruiken om vochtminnende groenten te zetten bijv. sla, radijs, pompoen. Die laatste gaat ieder jaar wel met minstens één stengel ergens in een vijver hangen.

Plantgoed vinden is niet makkelijk

Plantgoed vinden van eetbare waterplanten is niet makkelijk. Bovendien slaat niet iedere plant zo maar aan. We hebben al best wel wat waterplanten verloren de afgelopen jaren. De exacte reden waarom planten verdwijnen is niet makkelijk te achterhalen. 

Nog te testen (=wishlist): Wilde rijst (Zizania aquatica), rijst (Oryza sativa), wasabi (Eutrema japonicum), Lotus (Nelumbo nucifera) voor de binnenvijver, Brasenia schreberi, waterpeper (Persicaria hydropiper), Waterkastanje (Eleocharis dulcis)

Gelukt:  Kalmoes, lisdodde, waterlelie,etc... 

Mislukt: Taro (Colocasia esculenta) hadden we twee jaar maar overleefde vorige winter niet, pijlkruid (Sagittaria sagittifolia) kan de concurrentie met buurgewassen niet aan, waternoot (Trapa natans), Azolla verdween na twee jaar met zeer goede resultaten van de vijver waarschijnlijk ligt dit aan onze vissen (zie verder)

We zijn niet radicaal geweest bij het aanplanten van de vijver. We hebben ook één niet eetbare plant in de vijver. De vleesetende of beter gezegd insectenetende plant Sarracenia flava. Een mooie plant die tot dusver perfect winterhard is.

Een mooi foto-overzicht van eetbare water- en oeverplanten die we uitgetest hebben vind je in het artikel 24 eetbare vijverplanten 

Vis in de vijver

Een noodzaak

Stilstaand open water is een perfecte kweekvijver voor muggen.
Drijfplanten zoals eendenkroos en Azolla zijn een mogelijke preventie-maatregel omdat ze het wateroppervlak afdekken. Toch waren er momenten dat niet aan de vijver konden zitten zonder aangevallen te worden door deze lastige steekduivels.

We leven niet in de tropen. In het voorjaar (en bij aanplant van de vijver) duurt het even vooraleer de hele vijver bedekt is met drijfplanten. Op die momenten wil je ook aan de vijver kunnen zitten.

Onzichtbare doktersvissen en de karper clash

Twee zeelten gingen de vijver in om dit euvel te verhelpen. Die leven vooral op de bodem van de vijver op een dieet van bodemdiertjes, insectenlarven en waterslakken. Ze werden daarom vroeger ook in regenputten gehouden om het water “zuiver” te houden van ongedierte. Bovendien is zeelt een eetbare vis.

Zeelt staat ook te boek als doktervis. Ze hebben een dikke slijmlaag op de huid waar andere vissen graag tegen aan zouden schuren om zich te ontdoen van parasieten (we hebben het zelf nog niet gezien).

Zeelt behoort tot de karperfamilie. Heel wat karperachtigen zijn niet veeleisend en perfect aangepast aan ons klimaat. Zeelt heeft geen stromend water nodig en kan toe met heel lage zuurstofniveau ‘s. Maar heel wat karpers eten graag planten. Ook goudvissen zijn karpers en die eten behoorlijk graag aan planten. Zo mochten we aan den lijve ondervinden (zie verder).

Foto: Onze vissen kochten we aan bij aquafarm. Een viskwekerij uit Genk.

Vis eten is (nog geen) prioriteit

Vis eten uit onze eigen vijver. Dat zou natuurlijk tof zijn. Zo ver zijn we nog niet met ons extensief systeem. Kippen in legbatterijen verfoeien en tegelijk vissen in een kleine ton telen is nogal dubieus. We sluiten niet uit dat we in de toekomst eetbare vis uit onze vijver(s) halen maar dat vereist een andere aanpak als we tenminste willen dat ook onze vissen genoeg plaats hebben om te kunnen zwemmen. 

Extra functies van onze vijver

Gaandeweg ontdekten we nog meer functies voor onze vijver die we bij aanleg niet voor ogen hadden.

Mulch oogsten van drijfplanten: Azolla, algen en eendenkroos kan je inzetten als natte mulch. Ideaal voor zaailingen die je net verplant hebt bijvoorbeeld. Het mooie van snelgroeiende waterplanten is dat ze enorm veel biomassa produceren op korte tijd. Toch hoef je niet bang te zijn dat je groentebedden overnemen zoals invasieve landplanten dat wel kunnen. Waterplanten kunnen nu éénmaal niet overleven zonder water. Foto: in deze zakken telen we uien. Mulchen met Azolla beperkt de verdamping en levert tegelijk stikstof.

Drinkplaats bijen: Honingbijen hebben ook water nodig. Voorzie waterlelies of andere drijfplanten zodat de bijen kunnen landen zonder te verdrinken. Foto: Onze bijenkasten staan op 5 meter van de bijen. Het hele seizoen door is het een komen en gaan van bijen die water komen halen.

Eendenbad: Onze eenden mogen zich een paar keer per week uitleven in de vijver. Dat levert mooie taferelen op. Tegelijkertijd worden de oeverplanten automatisch begoten en de vijver voorzien van bemesting. Ze alle dagen op de vijver laten doen we liever niet. Dan houden we geen planten meer over. Foto: Ook al word gezegd van Barberie eenden dat ze toekomen met weinig water. Het blijven eenden en die houden van water :-)

Gietreservoir: De(ze) vijver ligt achteraan in de tuin. Als we daar iets moeten begieten scheppen we met de gieter wat water uit de vijver. Het is wel opletten dat je geen vissen mee schept. Het is al gebeurd dat er tijdens het gieten ineens een jonge vis op een bloempot lag die in allerijl een transfer naar de vijver nodig had.

Eten en drinken voor andere tuinbewoners: Vijvers zijn een magneet voor allerlei tuinbewoners. Binnen de twee weken na aanleg van de vijver verschenen de eerste libellen en waterjuffers. Een mannetjeskikker deed er een jaar over de vijver te vinden en is al kwakend op zoek naar een levensgezel om een gezin te stichten. De vijver is een drinkplaats voor vogels.  Foto: Azuurblauwe juffer op Sarracenia flava. We denken er aan om nog eens een close-up van een mooie waterjuffer te maken die duidelijker is.

Favoriete plaats om te genieten: Naast de vijver hebben we een terras. Het is enorm ontspannend om allerlei dieren en insecten druk bezig te zien terwijl je zelf lekker lui op je zetel ligt. Foto: De vijver is het centraal punt van een tuinkamer achteraan de tuin. Rondom is de vijver afgesloten met hoge beplanting, een stapelmuur en houtstapel wat een erg gezellig gevoel geeft en natuurlijk ook heel wat privacy.

Uitdagingen

Bijleren is altijd een proces dat met vallen en opstaan gaat. Dat was bij de aanleg van de vijver niet anders. Een paar uitdaging die de voorbije jaren ons pad kruisten:

• Oeverafwerking: Doordat we met folie werkten in onze vijver was oeverafwerking nodig om folieranden af te dekken. We werkten af met kokosmat, jute zakken en natuurstenen. Jute zakken verteren te snel. Na één jaar zijn ze compleet verdwenen. De kokosmat voldoet beter.

• Visbeheer/balans: In het eerste jaar gingen twee zeelt vissen de vijver in. In het tweede jaar kwamen daar nog drie goudvissen bij. Die voelden zich meteen super in hun nieuwe thuis en gingen aan het paren… In jaar drie hadden we tientallen goudvissen die aan van alles en nog wat knabbelden. Eendenkroos en Azolla verdwenen nagenoeg compleet.
  Natuurlijke vijanden van de goudvissen ontbreken. Om een snoek te introduceren die de goudvissen op eet lijkt de vijver ons wat te klein.

• Slakken krijg je gratis mee: Als je waterplanten in je vijver zet krijg je er waterslakken bij. Een ramp hoeft dat niet te zijn, niet alle slakken eten planten. Welke soort we in de vijver hebben weten we niet. Ze zetten eieren af op de onderkant van de waterlelies maar echt schade zien we tot dusver niet.

• Bijvullen: Als je af en toe water uit de vijver schept om te gieten zakt de vijver. Ook door natuurlijke verdamping verdwijnt er water. Af en toe moet de vijver daarom bijgevuld worden. Omdat we nog niet over voldoende regenwater beschikken om de hele zomer door te komen moeten we een beroep doen op kraantjeswater. Nog een werkpunt dus!

Leren met vallen en opstaan

We houden van experimenteren en optimaliseren. Een eetbare vijver aanleggen is ultra-experimenteel. Je moet zowat alles zelf uitzoeken. Dat maakt het dan ook gelijk spannend.

Het is zeker nog niet afgelopen met experimenteren. Op dit moment denken we aan een gekoppeld systeem (multi pond ). Onze eenden verhuizen waarschijnlijk van plaats zodat ze naast de vijver komen te zitten en we hun kleine bassin kunnen koppelen aan de grotere vijver. Zo kunnen we het bijvullen van hun bassin automatiseren via een nieuwe regenput. Het restwater komt dan terecht in onze tuin en plantenvijver (regelbaar).
Watervlooien, drijfplanten en waterkers worden dan gekweekt in aparte vijvertjes die er nu al staan maar nog niet gekoppeld zijn zodat we meer planten en vis kunnen kweken. Zuurstofplanten zijn momenteel nog ondervertegenwoordigd in de vijver en er mankeren nog trophieniveaus in onze vijver. Nog ideeën genoeg voor een paar jaar experimenteren.

We zijn nog altijd tevreden met onze vijver. Na het aanleggen van de eerste vijver zijn er nog vier vijvers in de tuin bijgekomen die allemaal dienst doen als wateropslag/collector.

We hebben alvast afgerekend met volgende vijvermythes:

Mythe 1: stilstaand water stinkt en is een kweekvijver voor muggen
Mythe 2: vallende blaadjes in de vijver zijn verboden

Foto 's: Links: een minivijver waar we jaarrond drijfplanten zoals eendekroos en draadalgen kweken voor de eenden. De hele bak is geïsoleerd en afgedekt met een gerecycleerde dak koepel. Midden: de vijver waar het in deze artikelenreeks om ging. Rechts: onze fontein, de basis is een oude gemetste compostbak waar we met paletten en ander afvalmateriaal een huisje mee bouwden. De achterwand van de fontein is afgewerkt met gebroken spiegels wat een zeer mooi effect geeft als de zon daar op staat.

Lees ook deel 1 van dit artikel: Eetbare eco vijver zonder pomp

Heb je tips voor ons?
We zijn geen vijver experts. Wat in dit artikel beschreven staat zijn onze ervaringen en ons groeitraject. We delen wat we weten en hopen zelf nog veel bij te leren. Heb je goede tips of wil je zelf ook mee experimenten of heb je een eetbare waterplant die we nog niet hebben? Laat het ons dan weten.