Eetbare eco vijver zonder pomp (Deel 1)

 Water in de tuin heeft iets speciaals. Het geluid van stromend water of de aanblik van een prachtige vijver brengt je zo tot rust. Als foodscaping* freak wil je natuurlijk niet zo maar een vijver maar wel eentje die voedsel kan produceren. Informatie bij elkaar rapen was een intensief proces. Eerlijk gezegd nam het handmatig graven van de vijver veel minder uren in beslag dan informatie over natuurlijke voedselvijvers bij elkaar zoeken. Maar wie zoekt die vind!

*Vooraleer je naar een woordenboek grijpt. Foodscaping =een type van tuinaanleg waarbij alle of toch grote stukken van een gazon, tuin of soms openbaar domein gebruikt worden om voedsel te kweken.

Het idee: eetbare vijver als doel

Toen we onze huidige tuin in gebruik namen, nu vijf jaar geleden, wisten we meteen dat er een vijver moest komen. Water in de tuin heeft een bijzondere aantrekkingskracht voor allerlei leven, mensen incluis. Het zorgt voor een oase gevoel dat je met woorden moeilijk kan uitleggen.

Het was van meet af aan de bedoeling om niet zo maar een siervijver aan te leggen maar wel een vijver die zoveel mogelijk oogst zou opleveren. Een vijver die niet teveel elektriciteit consumeert, ons tuinecosysteem zou ondersteunen en waar we ook eetbare planten en vissen in konden kweken.

Uren en uren lezen op internet en in boeken (je weet wel die papieren dingen in een bibliotheek) leverde interessante inzichten op.

Aquaponics is niet besteed aan monniken

Als je op internet op zoek gaat naar informatie over eetbare vijvers kom je al gauw bij aquaponics uit. Een teeltsysteem waarbij planten en vissen samen geteeld worden. De planten zuiveren het water voor de vissen en worden zo voorzien van meststoffen. Heel tof, want zo sla je twee vliegen in één klap.

Maar...aquaponics is een heel intensief systeem dat vaak afgeschilderd word als de kip met de gouden eieren. Als je iets verder zoekt word het al snel duidelijk dat het niet altijd makkelijk is om de kringloop te sluiten. De meststoffen die geleverd worden aan de planten zijn eigenlijk afkomstig uit visvoer. Elektriciteit heb je nodig om pompen te laten draaien voor watercirculatie en beluchting ook s’ nachts als de zon niet schijnt.

Het idee achter aquaponics is uiterst interessant. In onze streken lijkt het niet direct geschikt voor gebruik in vijvers door de lage veerkracht van het systeem en de grote afhankelijkheid. Het was onze bedoeling om een vijver aan te leggen die zijn plan kan trekken zonder al te veel toeters en bellen.

Een Orval bracht een nieuw zoekspoor. Het is te zeggen, vooral het bezoek aan het klooster waar dit gerstenat al eeuwenlang door monniken gebrouwen word. Op informatieborden stond te lezen hoe er vroeger op uitgestrekte vijvers aan visteelt gedaan werd. 

Als absolute leek in visteelt las ik van alles en nog wat over extensieve aquacultuur maar ik begreep niet hoe de ecologie in zo ‘n vijver werkte. Het eureka moment kwam een stuk later, in Arenberg.

Het eureka moment

Op een druilerige dag ging ik een dagje opzoekingswerk verrichten in de universiteitsbib van Leuven (Arenberg). Daar stootte ik op een uiterst interessant boekje: A guide to integrated warm water aquaculture door David C. Little en James F. Muir.

Dit boekje is een inventarisatie van Aziatische visteeltsystemen op kleine landbouwbedrijven. Low-tech systemen waarin alle reststromen die op zo’n bedrijfje beschikbaar zijn gebruikt worden. Permacultuur avant la lettre. Want zo 'n vis-landbouw teeltsystemen worden er al eeuwen gebruikt.

Wat vooral opviel doorheen heel dit boekje is dat in ieder systeem mest toegevoegd werd. Ofwel word mest toegevoegd vóór de aanleg van de vijver ofwel constant door een stal die uitgeeft op een vijver of eenden die boven de vijver gehouden worden. Een omgekeerde denkwijze van de siervijver waar getracht word om het water zo “proper” mogelijk te houden. Waarom?

Wie ecologisch tuiniert weet dat bemesting als doel heeft om de bodem te voeden en niet de planten. Dat is het werk van het bodemleven. In een vijver werkt het net zo. Je voedert niet je vissen. Je voedert algen (fytoplankton). De algen worden opgegeten door zoöplantkton (bijv. watervlooien) en de vissen leven van de algen en/of watervlooien.

Zelfs roofvissen eten algen. Indirect dan wel.

Als ik één zin moet samenvatten wat het belangrijkste inzicht is van alle opzoekingswerk dan klinkt het zo. De nadruk in een eetbare vijver moet op planten liggen. Ze doen aan fotosynthese en zijn de basis van alle leven in de vijver. Algen zijn planten die het water groen kleuren. Groen water is in de natuur de norm.

Aanleg: van design naar realiteit

De knop omdraaien: een vijver zonder pomp

Valt het je op? Heel wat vijvers zijn energievreters. Pompen om water te circuleren, filteren en te beluchten. Uv lampen om water te ontsmetten. Producten om in de vijver te gieten om algen weg te houden.

Technologische hulp lijkt nodig omdat we tegen de natuur in gaan en eisen stellen die niet kloppen. Er mogen niet al te veel planten in een vijver groeien, liefst een pak vissen er in die dagelijks gevoederd worden en dan nog helder water willen. En dan mag de reiger nog niet op bezoek komen….

Wil je een pomploze vijver dan moet je je verwachtingen en manier van denken wat bijstellen. In onze vijver hebben we zowat alle klassieke vijverprincipes overboord gegooid. De vissen krijgen geen voeder. Ze leven van muggenlarven, insecten die ze vangen en algen. De vijver krijgt geen voorjaarskuisbeurt. We hebben geen filters en ook geen pomp. 

Foto: Onze eenden zijn dol op draadalgen en eendekroos. Dit krijgen ze geregeld als "snoepgoed". Eerlijk gezegd hebben we nooit genoeg algen in de vijver.

Door pomploos te vijveren hebben onze vissen ook privacy. Dat we ze niet kunnen zien maakt het extra spannend en waarschijnlijk daardoor komt ook de reiger niet langs.

Dat is alvast mijn eigen theorie die ik ontwikkelde na een ballonvaart vorige zomer. Ik kon van op tachtig meter hoogte karpers zien zwemmen! Een heldere vijver is een gedekte buffettafel voor een reiger. Dat verklaart waarschijnlijk ook waarom onze buurman wel zijn vijver moet afdekken om reigers weg te houden en wij nog nooit de reiger op bezoek kregen. Of heeft het te maken met het feit dat onze tuin zo’n jungle is dat zo ‘n grote vogel er niet durft landen :-)?

Geen pomp in de vijver heeft ook zijn impact op plantengroei. Sommige plantensoorten schuwen stromend water. Andere soorten doen het een heel stuk minder wanneer het water stil staat.

Nog een pluspunt. Pomploos vijveren verbruikt geen energie en is een heel pak goedkoper bij aanleg want filters en vijverpompen zijn niet bepaald goedkoop.

Graven en grondverzet

De vijver werd met de hand uitgegraven. Niet alles in één keer. Iedere dag een paar kruiwagens.

De vijver heeft een inhoud van een vijftal m³ dus dat is meer dan een kruiwagen of drie! De grond werd niet zo maar op het containerpark gedumpt maar verwerkt in de tuin.

Als je een plantenvijver aan legt is het nodig om verschillende zones in de vijver te voorzien die telkens een andere diepte hebben. Een groot stuk van de vijver is ondiep aangelegd in terrassen met een diepte variërend van 20-40 cm. Maak aan minstens één kant van de vijver de oever niet te stijl. Zo kunnen dieren die komen drinken (bijv. egels) of dieren die er per ongeluk invallen (bijv. hond) terug uit raken.

Het diepste punt, een beetje asymmetrisch uit het midden van de vijver, is een meter diep. Daar groeien geen planten en kunnen de vissen in de winter rustig overwinteren als het koud word.

We kozen voor een smalle rechthoekige vorm omdat we weinig ervaring hadden met vijveraanleg en omdat onze tuin op een helling ligt. Daarom is de vijver maar 2,8 m breed in de richting van de helling. Anders werd het hoogteverschil te groot. Want ja, een vijver op een helling moet waterpas zijn wil je hem helemaal kunnen vullen. Schuin water heb ik nog niet gezien :-)

Foto 's: Links: De vijver tijdens het graafproces. De rechte wanden zijn gerecycleerde betonplanten die vroeger dienst deden als borderafscheiding. Rechts: De vijver anderhalve maand na aanleg. Ja, zo snel kan het allemaal gaan!

Foto: De temperatuur van het water varieert naargelang de diepte. Steek je voeten eens in het water dan voel je zelf hoe groot dat verschil is. 

Natuurlijke bodem of niet?

Onze tuin ligt op een droge helling. Water blijft er uit zichzelf niet staan en een beek of bron hebben we niet binnen handbereik. Op één of andere manier moest de vijver waterdicht gemaakt worden.

Een natuurlijke bodem in de vijver stond hoog op ons verlanglijstje tijdens het design proces.
Vooral omdat dit een stuk natuurlijker werkt en het telen van planten in je vijver makkelijker maakt.

Planten met nogal gevaarlijke wortels zoals riet en lisdodde kunnen probleemloos in de vijver zonder dat je je zorgen hoeft te maken over het beschadigen van een folie en een natuurlijke bodem in de vijver bied plaats aan heel wat fauna en flora om het vijverecosysteem te verrijken.

Oplossingen vinden om een vijver op een natuurlijke manier waterdicht te maken was opnieuw weer een hele zoektocht. Op een gegeven moment moest de knoop doorgehakt omdat we de vijver gewoon wilden afwerken. Toen waren we al meer dan een jaar informatie bij elkaar aan het harken uit Nederlandstalige, Engelstalige en zelfs Russische literatuur!

Uiteindelijk moesten we water bij de wijn doen en werd het een folievijver.
Alternatieve materialen en technieken gebruiken leken ons moeilijk en/of te arbeidsintensief in een kleine vijver.

Alternatieve technieken worden vaak gebruikt op grote schaal (zie kader hier onder). We hebben geen vijver van een halve hectare. De vijver is amper 12 m² en ieder terras (diepteniveau) is maar een paar m² groot wat de inzet van machines bemoeilijkt. Met de hand verdichten leek ons een veel te groot werk en een paar varkens houden in onze vijver leek ons toch wat bij de haren gegrepen.

Doordat er in de vijver allerlei organisch materiaal terecht komt: blaadjes, stof, etc… heeft zich ondertussen al een natuurlijke bodemlaag van een paar centimeter gevormd. Een vijver met een natuurlijke bodem aanleggen staat nog op onze “bucket list” maar daarom is dat niet in onze tuin.

Foto: PVC of lichte poly-ethyleen folie gebruiken was geen optie vanwege de beperkte levensduur en andere milieu-aspecten. De keuze viel al snel op EPDM. We gebruikten folie van 1mm dik.Deze folie is verkrijgbaar in verschillende breedtes afhankelijk van de afmetingen van de vijver. Epdm is een stug en zwaar materiaal. Hulp is welkom bij de plaatsing. Zorg er voor dat er iemand bij is die goed hoeken kan plooien.

Maak je vijver eetbaar (deel 2): 

Lees ook het tweede deel van dit artikel: Eten uit de vijver, leren met vallen en opstaan waarin we het hebben over onze experimenten met eetbare water- en oeverplanten en vis in de vijver en het foto-artikel 24 eetbare vijverplanten.

Heb je tips voor ons?
We zijn geen vijver experts. Wat in dit artikel beschreven staat zijn onze ervaringen en ons groeitraject. We delen wat we weten en hopen zelf nog veel bij te leren. Heb je goede tips of wil je zelf ook mee experimenten of heb je een eetbare waterplant die we nog niet hebben? Laat het ons dan weten.