Leer microklimaatjes herkennen en maak er gebruik van!

Het zit in onze natuur. Op een stralende winterdag net dat zitplaatsje opzoeken waar de wind wegvalt en je kan genieten van de zonnestralen. Ook al geeft de thermometer op dat moment vriestemperaturen weer. Toch voelt de zon zomers warm aan. Op zo 'n ogenblik maak je gebruik van een microklimaat. Je plaatst je net in die zone waar het windstil is en je de zonnewarmte volledig kan voelen.
Mensen kunnen zich verplaatsen, planten kunnen dit slechts heel beperkt. Zet je ergens een plant neer dan is het zaak rekening te houden met deze microklimaatjes. Er gebruik van maken kan heel wat opleveren.

De mantra van ecologisch tuindesign die volop inzet op preventie is de juiste plant op de juiste plaats zetten. Normaal gezien passen we onze plantenkeuze bij aanleg van een tuin dan ook aan in functie van wat kan in de tuin. Maar sommige planten wil je toch zo graag hebben ook al is het ons klimaat net iets te koud of te nat. Dan is het zaak gebruik te maken van een microklimaat.

Een microklimaat gaat over meer dan temperatuur alleen

Als we het over microklimaatjes hebben wordt er bijna automatisch de link gelegd naar een plaats met warmere temperaturen. Microklimaatjes om zuiderse planten zoals vijg (Ficus carica) of Japanse mispel (Eryobotrya japonica) te gaan verbouwen bijvoorbeeld. Stel je een gevarieerde tuin en oogst voorop dan heb je naast warme stukjes tuin ook koele en vochtige plaatsen nodig. Bijvoorbeeld om zwammen of varens te gaan telen. Ook dan kan je gebruik maken van microklimaatjes.

Je begrijpt het al. Het begrip microklimaat omvat heel wat meer dan enkel de groeifactor temperatuur. Het is de hele verzameling van alle klimaatsfactoren op een plaats. Waarom temperatuur zo vaak vermeld wordt is omdat de meeste aandacht naar de beperkende groeifactor gaat. Bij ons zijn dat de groeifactoren temperatuur en licht in de winter. In de zomer verandert dit en worden schaduw en vocht schaars waardoor ook dan het gebruik van microklimaat belangrijk is.

Het belang van microklimaatjes is groot want het hele tuinecosysteem wordt er door beïnvloedt. Niet alleen planten maar iedere bewoner van de tuin en uiteindelijk ook wij als tuiniers. Daarom is management van je groeifactoren de sleutel tot succesvol tuinieren. Niet alleen om zuiderse planten te gaan verbouwen maar wel om het iedere tuinbewoner naar de zin te maken met als resultaat een rijke gevarieerde oogst en weinig noodzaak tot ingrijpen van de tuinier. Want heel wat ziekten en plagen kunnen perfect voorkomen worden door planten in ideale condities te plaatsen. In een microklimaatzone die bij de plant past.

Het is zaak ten volle te benutten wat je hebt. De microklimaatjes die je al hebt in je tuin leren ontdekken is een eerste stap die je op weg helpt naar het matchen van de plant met het meest geschikte microklimaat.

Op zoek naar microklimaatjes: je tuin leren lezen

Hoe gevarieerder je tuin hoe meer microklimaatjes er aanwezig zullen zijn. Hoe kan je nu in je tuin de verschillende microklimaten vinden?

Je kan natuurlijk lekker gek doen en een hele hoop high-tech meetapparatuur samen zoeken en gebruik maken van bijvoorbeeld sensoren of een thermografische camera om verschillen in temperatuur in je tuin waar te gaan nemen (verder lezen: zie punt 1 onderaan de pagina).

Gek doen is leuk maar hoeft niet duur te zijn. Heel wat van de microklimaatzones die aanwezig zijn in je tuin kan je ook vinden zonder high-tech apparatuur. Gewoon door te berusten op het gezond verstand en een paar trucjes.

Op plaatsen waar bijvoorbeeld de noordkant afgeschermd word door een haag en waar de zon een groot gedeelte van de dag kan reiken tot bij de plant zal het jaarrond warmer zijn, naast een vijver die een bufferende werking heeft op de temperatuur zal het warmer zijn in de winter en vochtiger in de zomer enz.

Logisch redeneren helpt maar heeft ook zijn beperkingen. Vaak vindt je door na te denken maar een fractie van de klimaatzones die voorhanden zijn. De meeste van de microklimaatzones in mijn tuin vindt ik gewoon door planten “gade te slagen” Een mooi excuus om in de tuin rond te wandelen of vanuit mijn luie zetel te observeren.

Door deze luilekkerobservatie vindt ik ieder jaar nieuwe microklimaatjes.
Deze winter bijvoorbeeld overleefde in een inham tussen twee verhoogde groenteborders een slaplant of twee. In de inham die slechts 15 cm diep is zijn de slaplanten beschut van noord en westenwind en vangen ze volop zon. Ook al reikten de temperaturen tijdens de winter tot enkele graden onder het minpunt, de planten bleven vrolijk voort groeien. Op andere plaatsen in de tuin legden dezelfde planten bij die temperaturen het loodje.

Zo zie je maar. De klimaatomstandigheden kunnen sterk variëren doorheen de tuin. Zo 'n plaats waar een microklimaat heerst kan ettelijke vierkante meters groot zijn maar is soms ook niet groter dan een zakdoek. Die hele kleine plaatsen waar een microklimaat heerst zal je niet gauw vinden door logisch te redeneren. Observatie helpt ontdekken wat je door logisch redeneren niet vindt.

Om je zoektocht naar de microklimaatjes in je tuin eenvoudiger te maken zijn er een aantal low-tech indicatoren die je kan gebruiken bij het observeren.

• Honden en katten zijn leuker dan elektronische sensoren. Ze kunnen zelf bewegen en zullen in de winter, lente en herfst de zonnigste plekjes vinden om te liggen in de tuin. In de zomer ontdekken ze de koelste plaatsen met schaduw. Hou in de gaten waar ze gaan liggen. Hetzelfde geld voor vogels zoals kippen. Waar nemen ze hun stofbad?

• Waar mossen en varens groeien zal er niet al te veel direct zonlicht zijn en voldoende vochtigheid
• Planten die de winter overleven in bepaalde plaatsen terwijl dezelfde planten op een andere plaats in de tuin bevriezen is een andere indicatie voor de aanwezigheid van een micro-klimaat. Bij het invallen van de nachtvorst in de herfst kan je kijken op welke plaatsen de éénjarigen eerst afsterven en op welke plaatsen ze meerdere graden vorst overleven. De oost-Indische kers aan de rand van mijn tuinpad bevriest al van de geringste nachtvorst omdat de koude langs het hellende pad naar het diepste punt stroomt. Op andere plaatsen zoals mijn kruidenhelling bevriest de oost-Indische kers pas veel later omdat ze hoog en beschut staat.
• Onderschat de invloed van wind niet. Hoe de wind zich beweegt in en rond je tuin kan je op een paar manieren in kaart brengen. Zijn er toppen van bomen duidelijk in een bepaalde richting gewaaid? Zijn er planten die steeds los waaien van hun steunpaal? Waar in de tuin is er altijd een “trekgat”? Waar vallen er bloempotten om in de zomer? Wat is de regenslagkant van de gevel? Al deze vragen helpen je om een zicht te krijgen op de invloed van wind in je tuin.

• Als je op een koude morgen rondloopt door de tuin voel je dan ineens een temperatuurverschil? Naast een boom of in een hoekje omgeven door stenen muren kan het voelbaar warmer zijn.

Eens je de microklimaten in je tuin hebt leren kennen is het zaak iedere plant te matchen met zijn beste zone.

Maar... je wil misschien moerasplanten in je tuin en na het in kaart brengen van je tuinmicroklimaatjes blijkt dat je geen vochtige plaats beschikbaar hebt?

Als je te weinig variatie in microklimaatjes in je tuin hebt hoef je niet bij de pakken te blijven zitten. De boodschap blijft uiteraard: “de juiste plant op de juiste plaats”. Heb je geen geschikte plaats dan kan je er vaak op een makkelijke manier één maken zodat er een breder spectrum aan plantensoorten kan groeien en bloeien in blakende gezondheid.

Roeien met de riemen die je hebt, of pas je de riemen aan?

Bij de zoektocht naar de microklimaatjes in je tuin zal je al snel merken dat veel van die aanwezige microklimaatjes onbedoeld ontstaan zijn. We leggen een terrasje en vijver aan, bouwen een tuinhuis, planten een boom en houden weinig rekening met de invloed die dit heeft op het klimaat van de directe omgeving.

Microklimaatzones kan je ook bewust gaan creëren en bijsturen. Die actieve “klimaataanpassingen” liggen aan het hart van menig landbouwsysteem in een diversiteit aan culturen en kunnen het verschil maken tussen een plant kunnen telen of niet op een bepaalde plaats.

De Maori's in Nieuw-Zeeland legden bij hun emigratie van Polynesië naar Nieuw-Zeeland stenen muren aan in hun velden die dienst deden als warmtebatterijen. Dit deden ze om de van oorsprong tropische zoete aardappelen die ze meebrachten uit Polynesië te kunnen telen in het minder warme klimaat in Nieuw-Zeeland.

In Mexico maakten tuinders gebruik van chinanampa's. Eilandjes die gebouwd werden van plantenresten om meren om te toveren tot hoogproductieve tuintjes. Ook in Bangladesh, duizenden kilometers verwijderd van Mexico, ontwikkelde zich een gelijkaardige Chinampa teelttechniek door drijvende tuinen te ontwikkelen.

In onze West-Europese cultuur werden microklimaatjes ook vlot naar de hand gezet door de eeuwen heen. Denk maar aan fruitmuren. Kilometers golvende stenen muren die gebouwd werden om fruitbomen tegen te planten zodat de fruitbomen konden profiteren van een warmer microklimaat. In een later stadium werden glazen cloches, platte bakken en uiteindelijk ook serres gebouwd om het klimaat verregaand te beïnvloeden.

Foto's: Van links naar rechts: zowel de serre op de eerste foto als de leifruitbomen op de tweede gebruiken een bestaande muur als warmtebatterij; uiterst rechts: een platte bak voorzien van matten die beschermen tegen zon en hagel.

Je kan direct aan het ontwerpen slaan en ingrijpende maatregelen bedenken. Nieuwe bakstenen muren bouwen voor je fruit bijvoorbeeld,...
Vooraleer je aan de slag gaat en ingrijpende werken doet is het beter om eens rond te kijken en na te gaan wat je al beschikbaar hebt. Wellicht moet je geen warmtemuren meer bijbouwen want heb je al leegliggende muren of gevels die je kan inzetten voor dit doel.

Als je even de interculturele voorbeelden die ik eerder aanhaalde in verband met microklimaat modificatie bekijkt zie je twee dingen. De tering werd naar de nering gezet en er werd gewerkt met materialen die lokaal voorhanden waren om op een simpele en robuuste manier het klimaat aan te passen zonder al te veel toeters en bellen.

Laten we eerlijk zijn. We zijn verwend door goedkope energie. De neiging bestaat daarom wel eens om eerder te berusten op niet lokale hoogtechnologische materialen dan op eenvoudige lokale bouwstoffen die we voorhanden hebben. In het verleden werden warmtemuren uit natuurlijke lokale steen gebouwd en serres verwarmd met paardenmest. Tegenwoordig berusten we eerder op het stoken van serres met fossiele energie, het gebruik van kunststof folie als windschutting in een open vlakte of een prefab schaduwtent om schaduw te voorzien op een zuidgericht terras.

Sla je aan het ontwerpen met als insteek zo weinig mogelijk energie-input en een solide en betrouwbaar micro-klimaataanpassing door te voeren dan is het eenvoudiger om eerst en vooral eens te inventariseren wat je al bij de hand hebt om microklimaatjes actief bij te sturen of extra te creëren.

• Constructies in en rond de tuin: leveren extra warmte en breken de wind. Denk niet alleen aan de stenen gevels van gebouwen. Ook glazen gevels van serres en veranda 's leveren een voordeel op doordat ze warmte reflecteren naar planten in de buurt. Iedere constructie draagt heeft voordelen die je kan benutten. Houtstapels breken de wind, een stenen pad zorgt voor hogere temperaturen en drogere lucht in zijn omgeving, een stekbed aanleggen kan je op een het deksel van een septische put die in de winter altijd warm blijft door microbiële activiteit, enz...

• Water brengt leven in de tuin. Wil je extra vochtige zones in je tuin om moeras- en waterplanten telen? Dan zijn er heel wat opties met hetgeen je al hebt in je omgeving.

Moeraszone: Regengoot of afvoer van huishoudelijk water in wadi of moeras laten uitkomen. Heb je al een vijver dan kan je zo 'n moeraszone makkelijk aanleggen op het punt waar de vijver overloopt.

Waterpartij aanleggen: Kan je een natuurlijke vijver in plaats van een folievijver aanleggen? Is er beek nabij? Beek afleiden, dammetjes opwerpen (als dat mag natuurlijk wettelijk gezien) en je bent klaar. Of ben jij één van die gelukzakken die een natuurlijke bron in zijn tuin heeft dan is het makkelijk natuurlijk om een natuurlijke vijver met circulatie te bouwen.

• Bomen, hagen of andere hoge planten: kunnen schaduw en een vochtigere omgeving opleveren (om schaduwplanten, varens, zwammen,... onder te telen) en breken de wind.

• Helt je terrein? Iedere helling heeft andere troeven. De oriëntatie bepaald voor een groot deel het klimaat dat er op die helling heerst. Noordgerichte hellingen zijn koel en vochtig. Zuidelijk gerichte hellingen droog en warm.
  

Wil je een bestaande constructies op een duurzame manier aanpassen of een nieuw microklimaat ontwerpen dan kan je recyclagematerialen aanwenden. Creativiteit is je bondgenoot om met zo weinig mogelijk impact op je leefomgeving en hulpbronnen zoals werk en energie het gewenste favoriete klimaat van je lievelingsplanten en voedselproductiesystemen te scheppen.

Een paar ideetjes:

• Met Steenslag kan je een rotsachtig milieu nabootsen om bijvoorbeeld rozemarijn en andere mediterrane planten te telen

• Oude stenen kunnen dienst doen om stapelmuren of kruidenspiralen aan te leggen

• snoeihout om brandhoutstapels mee te bouwen

• kuipen of vaten om mini-vijvers te bouwen

• oude spiegels om donkere hoek te modificeren

Slim bijsturen en wat geduld

Aan jou de keuze om de uitdaging aan te gaan en op een doordachte en duurzame manier het gepaste microklimaat te vinden, eventueel aan te passen en de juiste plant te matchen met zijn klimaatzone. Vergeet ook geen rekening te houden met de tijdelijke eisen die planten stellen. Tijdelijke micro klimaatjes kan nodig zijn bijvoorbeeld tijdens de bloei van fruitbomen Ook al kan de boom tegen wat vorst, de bloemen niet en je kweekt ze toch voor fruit niet?

Oefening baart kunst. Het zal niet altijd perfect gaan vanaf de eerste poging. Als er een plant sneuvelt in je tuin blijf dan niet koppig op dezelfde plaats dezelfde plantensoort herplanten omdat je dat zo voorzien hebt op je tuinplan. Trek er je conclusies uit waarom iets niet werkt. Planten die je ziet treuren kan je natuurlijk ook verplanten vooraleer ze definitief wegkwijnen.

Ga je de uitdaging aan om bij te leren, observeren en zoeken dan wordt je overvloedig beloond. Niet alleen met voedsel maar ook plezier dat je in samenwerking met je tuin het iedere bewoner, zelfs de moeilijkste, het naar de zin hebt weten te maken.

Verder lezen?

(1) In de precisielandbouw wordt getracht microklimaten in beeld te brengen via allerlei sensoren om er in grote velden rekening mee te houden

(2) Traditional manipulation of microclimate factors: knowledge to be used; Kees Stigter (vrij te lezen als je de titel in je zoekmachine kopieert)