De toekomst is al hier (deel 3)

Het nieuwe decennium was de aanleiding voor deze reeks over de tuin van de toekomst. Drie nummers lang in de verf zetten hoe je je tuin op een ecologische manier toekomstproof kan maken is de kern van het betoog. De voorbije twee artikelen gingen over voedsel produceren in je tuin. Ofwel heel actief door je tuin in te richten als microfarm ofwel eerder ontspannend door je tuin te gaan inrichten als een voedselbos. Dit derde deel gaat over alle diensten die een ecotuin kan leveren naast voedselproductie. Die diensten worden onmisbaar in de toekomst.

Dat 2020 een bewogen jaar geweest is, dat is wellicht een understatement vanjewelste. Toen ik deze reeks aanvatte zag de wereld er nog heel anders uit.
Alhoewel Corona vrijwel alles ingewikkelder heeft gemaakt zijn er ook dingen die worden vereenvoudigd. Zoals de inleiding tot dit onderwerp, de diensten die tuinen leveren. In quarantaine zitten in een woning met tuin bleek toch net wat draaglijker dan op een flat zeven hoog.

Een eigen stukje paradijs waar je je even terug kan trekken van de alledaagse drukte wordt afgeschilderd als een luxe maar blijkt toch vrij belangrijk voor onze mentale gezondheid. Diep in ons schuilt nog steeds die oermens die rustig wordt van groen, een noodzakelijke afwisseling van flikkerende schermen waar we sinds de lockdown altijd maar meer tijd achter spenderen nu zowat ons hele professionele en sociale leven online verloopt. Zachte diensten die een tuin aanlevert zijn belangrijk om te leven. Een tuin kan ook belangrijk worden om te overleven. Om de hitte in een te warme woning te ontvluchten.

De hitte overleven 

“we don’t need to read the science, we‘re living it” Alan Sano, Californische tuinbouwer over de klimaatproblemen in zijn streek

Bosbranden in Siberië, het regenwoud dat verdwijnt, poolijs smelt weg. Volg je het nieuws dan kan je het gevoel krijgen dat klimaatproblemen elders op de planeet ingrijpen. Niet bij ons. Tot vorige zomer (2019) dan toch toen we voor de eerste keer geconfronteerd werden met temperaturen boven de veertig graden. Dat in een land waar we al van oudsher klagen over te koele zomers.

Wat heeft de tuin met de hitte te maken? Mensen kunnen bijzonder slecht tegen hoge temperaturen. Toch hebben we decennia lang woningen zo ontworpen dat ze als oven functioneren. Grote glaspartijen, geen mogelijkheden om de zon te weren en vooral geen bomen of schaduwgevende planten in de buurt om de omgeving af te koelen. Om de wetten van de fysica helemaal te tarten wordt er dan maar een airco geïnstalleerd om nog te kunnen leven in de woning terwijl de zon met volle kracht door het glas schijnt.

Bomen en struiken zijn de oplossing. Niet alleen om licht weg te schermen van aan de zomerzon blootgesteld glas. Ze verhogen de luchtvochtigheid en koelen actief de omgeving af.

Foto: de laatste twee zomers wordt het zo heet in de tuin dat zelfs tomaten, de ultieme zonnekloppers, moeten beschermd worden tegen verbranding van de zon.

In augustus, toen ik aan dit artikel begon op een hete namiddag als het kwik op 37 graden, hadden we iemand op bezoek in de tuin. “Amai, het is zo koel hier met al die planten” was de eerste opmerking Ze had het niet over het Engelse woordje Cool maar wel degelijk over het Nederlandse woord dat synoniem staat voor fris. Onder een boom ligt de gevoelstemperatuur al gauw enkele graden lager. Evapotranspiratie, het verdampen van vocht door de bodem en bomen, in samenspel met beschaduwing kan lokale piektemperaturen reduceren met 1 tot 5 ° C (bron 1). Een heel verschil!

Op het moment van het afwerken van dit artikel is het 2 november (2020) en buiten 20°C. Heel wat moeilijker om stil te blijven zitten op mijn stoel dan op die hete augustusnamiddag.

Afgelopen zomer was de warmste ooit op het noordelijk halfrond (en ook het warmste jaar in België) en ondertussen loopt ook het bericht binnen dat Europa de warmste oktober kende sinds de start van de metingen.
Het is duidelijk, de warme winters voelen aangenaam. De hete piektemperaturen niet. Ze zijn niet enkel onaangenaam maar zelfs levensbedreigend.

Foto: deze prachtige tamme kastanje staat aan de rand van de gemeente langs de steenweg (N80). We vrezen ervoor dat dit perceel net als naburige percelen op termijn zal verkaveld worden en er zo alweer een monument in het landschap verdwijnt. Beschermen jullie hem mee? (hoe kunnen we een boom laten beschermen???)

Laat je maaisel liggen, het bewijst grote diensten

Oogst je een prei, sla of een mandje appelen in de tuin. Dan heb je iets tastbaars. Diensten zijn een hele andere oogst. Als het over diensten gaat die een tuin levert mogen we gerust zeggen dat die verder gaan dan het comfort van de tuineigenaar verhogen. Ze dragen bij aan de veerkracht van een hele buurt. Vogeltjes en insecten vliegen immers ook over de Bekaert omheining.

12,4 % van de oppervlakte van Vlaanderen wordt ingenomen door huizen en tuinen (bron 2). In totaal gaat het over een oppervlakte van maar liefst 174500 ha. Spreken we enkel over tuinoppervlakte dan wordt om en beide 8 % van Vlaanderen ingenomen door tuinen.

Heel lang bleef die enorme oppervlakte buiten schot als het over klimaatdoelstellingen ging. Bij opslag van co² denken we met zijn allen spontaan aan bos (10,3 % van de oppervlakte van Vlaanderen). Ondertussen weten we ook dat bossen alleen niet in staat zullen zijn de ongelooflijke hoeveelheid co² die we produceren op te slaan. Gras, of beter gezegd gazon, is het dominante vegetatietype van de Vlaamse tuin. Valerie Dewaelheyns (KULeuven) becijferde jaren terug dat Vlaamse tuinen het potentieel hebben om 901 712 ton extra co² per jaar op te slaan. Het enige wat de tuineigenaars moeten doen om die co² uit de lucht te halen is hun grasmaaisel laten liggen of mulchmaaien zodat de koolstof uit het grasmaaisel kan opgenomen worden in de grond. Koolstofsekwestratie in de bodem hoeft zeker geen high tech verhaal te worden dus.

Eerst water, al de rest komt later

Ook al wordt het de laatste jaren droger. Er valt in ons belgenlandje nog steeds om en beide 800 liter per vierkante meter per jaar uit de lucht. Aangezien tuinen zo 'n grote ruimtelijke afdruk hebben zijn ze een belangrijke schakel in het in stand houden van een gezonde hydrologische cyclus. Wacht nog even met het graven van een zwembad. Bij wateropslag denken we hier niet enkel aan opslag in vaten of tanks. Maar wel vooral aan wat de bodem lokaal kan absorberen en zo de grondwatertafel voeden.

Covid leek het afgelopen jaar zowat het enige hoofdpunt in het journaal. Reisadvies geven was belangrijker dan berichtgeving over de verdroging van Vlaanderen. Die verdroging gaat hard nu we al enkele droge jaren kennen. Op 5 september 2020 bijvoorbeeld hadden 86 % van de meetpunten in Vlaanderen een grondwaterstand die laag tot zeer laag lag. Code rood dus. Slechts 12 % van de meetpunten had een normale grondwaterstand en 2 % hoog tot zeer hoog (bron 3).

Ondertussen volgen de initiatieven elkaar in snel tempo op. Denk maar aan de Vlaamse Blue deal, het droogte innovatie fonds van de provincie Limburg, etc... Stilaan daagt het dat we sponssteden nodig hebben in plaats van grijze wijken. Waar water de plaats krijgt om te infiltreren in de bodem zodat er straks ook nog iets uit de kraan komt. Hopelijk komen er ook hier daden in plaats van mooie intenties. Want het is voor ook makkelijk om net zoals de overheid deze mooie woorden mee te geven: “Simpele maatregelen kunnen tuinen toekomstproof maken als het over waterbeheer gaat. Zorg er voor dat regenwater terecht komt in een vijver of wadi waarvan het overtollig water traag in de grond kan sijpelen. Vermijd alleszins dat water te snel afgevoerd wordt via buizen en beken.” Daarom gebeurt het nog niet. Net daar loopt het mank. Intenties en wetgeving omzetten in de praktijk.

Kijktip: afgelopen week was er heel wat te doen rond de Pano reportage die de verdroging van Vlaanderen in beeld brengt. U kan dit nog steeds bekijken via vrt.nu Een aanrader!

Foto: Vorige zomer gingen we voor de eerste keer samen op pad met activisten van Greenpeace. Tijdens een zomerse fietstocht bekeken we de toestand van onze lokale bronnen en waterlopen. 

Op tuinsafari

Het nuttige aan het aangename koppelen is een krachtige win-win. Aangezien we als privé eigenaars zoveel grond beheren is het ook logisch dat we de natuur ondersteunen. Grotere tuinen hebben niet per se meer natuurwaarde dan kleine. Ook hier is het beheer de sleutel. Gebruik natuurlijke materialen en laat hoekjes tuin een beetje wilder en voor je het weet heb je een safaripark.

We hebben nu toch al wel een heel aantal tuinen aangelegd. Telkens staan we er versteld van hoe snel fauna reageert op een ecologisch beheer. Graaf een vijver en binnen de twee weken krioelt het van het leven. Vogels komen drinken, libellen en waterjuffers komen eieren leggen, kikkers een partner zoeken. Water brengt instant leven in de tuin.
Hetzelfde gebeurt als je hout langzaam laat verteren. Dit voorjaar hadden we nog zo 'n leuk safarimomentje in eigen tuin. Enkele jaren geleden maakten we een pad met boomschijven in de tuin (in plakjes gezaagde stammen van snoeiwerken). In het voorjaar van 2019 was dat pad voor een groot stuk verteerd en brachten we er een laag houtsnippers op aan. Vooraleer de snippers op het pad gingen maakten we een kort filmpje dat we op ons you tube kanaal plaatsten. Enkele maanden later ontvingen we een mailtje van een wetenschapper van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) met de vraag of het mogelijk was eens een kijkje te komen nemen in de tuin. Op de video herkende hij larven van het vliegend hert. De beelden waren niet scherp genoeg om na te gaan of het ging om het klein vliegend hert dat nog wel eens voorkomt in deze streek of het groot vliegend hert dat hier niet meer voor komt.

Het was een heel spannend moment toen hij bij een bezoek aan onze tuin zijn conclusie formuleerde. Het ging om larven van het klein vliegend hert. Daarom waren we niet minder blij. Het bevestigd alweer ons statement dat je heel snel resultaat ziet als je ander gaat beheren. Want ook onze tuin was een ecologische woestijn toen we dit huis zeven jaar geleden betrokken. Op enkele jaren tijd werd het opnieuw een oase van leven.

De tirannie der kleine beslissingen 

Misschien heb je het al gemerkt. Ik ben in dit artikel een tikkeltje minder optimistisch dan in de vorige twee. Hoe dit komt?

Ik ben een wandelaar. Dagelijks maak ik rondjes langs allerlei buurten. Overal zie ik hetzelfde patroon. Steeds meer bomen en heel der stukken tuin verdwijnen. Stenen (klinkers), steentjes (gravier) en tegenwoordig ook kunstgras komen in de plaats.

Heel der tuinen verdwijnen onder bestrating of worden omgegraven voor de installatie van zwembaden. De Vlaamse bouwwetgeving stelt dat je vergunningvrij tot 80 m² bijgebouwen en verhardingen mag plaatsen in de tuin. Niet per project, wel gecumuleerd voor de hele tuin. Toch lijkt hier zeer weinig controle op te zijn.

Grafiek: Ook de resultaten uit deze enquete, uitgevoerd in opdracht van Vlaco, bevestigen het verhardingsprobleem. Maar liefst 22 % van de Vlaamse tuin is verhard. Om hoeveel hectare gaat dit dan ook al weer? (Bron:Vlaco.be (Vlaamse Compostorganisatie)

Er zijn ook behoorlijk grote grijze zones. Niet alleen door de verharding, ook in de wetgeving. Hoe zit het met de beroemde lasagna van anti-worteldoek waarop steentjes worden geplaatst? Theoretisch gezien waterdoorlatend dus ok voor de wethouder. Maar ecologisch gezien dood.

En wat met de nieuwe kunstgrastrend? Officieel zou je er een bouwvergunning voor nodig hebben. In de praktijk wordt daar heel los mee omgesprongen om het voorzichtig te zeggen. Niet echt toekomstproof zo 'n kunstgrastuin. Ecosysteemfuncties zijn nihil en om de tien jaar moet de hele zaak vervangen worden.

De grote uitdaging aan tuinen toekomstproof maken als het over ecosysteemdiensten gaat is dat de hele oppervlakte versnipperd is over duizenden eigenaars met uiteenlopende visies. We moeten de brug slaan van het individuele naar het collectieve en dat lijkt nog steeds onbespreekbaar.
Niet alleen is dit uiterst jammer voor de kwaliteit van de leefomgeving maar indirect ook een probleem voor onze klimaatdoelstellingen. Hoe kunnen we met zijn allen de oprukkende verstening en betonnering matigen?

Foto: opnieuw een foto genomen in onze gemeente Gingelom. Een bastion van beton ipv een groene voortuin.

G(roen) score voor woningen

Wat je doet met de enkele vierkante meters rondom je huis, daar beslist ieder van ons zelf over. Je tuin inrichten is zelfexpressie. Het zegt iets over de manier waarop je tegen natuur en de wereld aankijkt. Maar het kan niet de bedoeling zijn dat esthetiek van het individu de kwaliteit van de leefomgeving, die een collectief goed is, benadeeld.

De overheid speelt een belangrijke rol. Positieve belastingverlaging voor voedselproductie of Co ² captatie in de tuin en streng optreden tegen de woekerende, vaak illegaal aangebrachte, verharding zijn geen ondenkbare scenario 's. Het zou de zaak wel degelijk kunnen vooruithelpen. De belg is nog steeds heel gevoelig aan maatregelen die raken of belonen in de portefeuille. Hoe meer ecosysteemdiensten je tuin oplevert hoe goedkoper de belasting want je kost minder aan de gemeenschap en je bouwt mee aan een veerkrachtige buurt waar niet alleen flora en fauna zich goed voelen maar ook wij, grote mensapen floreren. Na de EPC/EPB wetgeving en de M score nu ook de G(roen) score voor woningen?

Alexander Kerbusch

Haal meer uit je tuin vzw

Dit artikel is onderdeel van een reeks die verscheen in ecologisch magazine de koevoet. Deel 1 ging over een micro farm opzetten in je tuin, deel 2 over eetbare parken en voedselbossen.

Bronnen gebruikt in dit artikel:

(1): Kurn, D., S. Bretz, B. Huang, and H. Akbari. 1994. The Potential for Reducing Urban Air Temperatures and Energy Consumption through Vegetative Cooling (PDF) (31 pp, 1.76MB). ACEEE Summer Study on Energy Efficiency in Buildings, American Council for an Energy Efficient Economy. Pacific Grove, California.

(2: Bloemen & cijfers, een statistisch overzicht van het tuinenlandschap in Vlaanderen, Veerle Strosse, Peter Vervoort, departement omgeving, Vlaams planbureau voor omgeving)

(3) Vilt.be (Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw), cijfers Vlaamse milieumaatschappij